Aan de ene kant draaien dit soort wereldwijde voedselstromen vooral om efficiency, ziet Vos. “Tegelijkertijd is er enorm veel verspilling van bijvoorbeeld CO2 door de logistiek die erachter zit. Maar er is ook werkelijke verspilling van nutriënten door deze wereldwijde manier van werken. Dat onderzocht ontwerper Charlotte Grün van Studio-OOK als onderdeel van onderdeel van Biotope Brainport. Een aardappel die bijvoorbeeld in oktober wordt gerooid, verliest na drie maanden 30 en na zes maanden 60 procent vitamine C. Hoe langer zo’n aardappel onderweg is, hoe meer voedselwaarde verloren gaat. Je hebt in zo’n systeem dus meer voedsel nodig om uiteindelijk dezelfde voedingswaarde te leveren dan wanneer je meer lokaal verbouwd en eet. Als je dat realiseert, denk je: waar zijn we eigenlijk mee bezig? We moeten dus echt lokaal en meer seizoensgebonden gaan eten.”
Embassy of Food op DDW23
Creatief leider Barbara Vos over het terugvinden van de bezieling van voedsel.
Dát de hele voedselketen flink moet veranderen, is volgens Barbara Vos duidelijk. “Onze eerste missie is om het gesprek over hoe we de voedselketen kunnen veranderen, anders vorm te geven”, vertelt de creatief leider van de Embassy of Food. “Een gezonde voedselketen heeft een integrale kijk nodig. Dat krijg je voor elkaar met ontwerp in de breedste zin van het woord.”
Voedsel is zoveel meer dan louter noodzakelijke bouwstoffen waar we niet zonder kunnen. Het is de basis waarom heen we het ritme van onze dag hebben gebouwd. En het is een bindend cultureel element, stipt Barbara Vos aan. Dat maakt voedsel niet alleen een razend interessant onderwerp, maar ook knap lastig om er een gesprek over te voeren waar iedereen zich in kan vinden. “Voedsel is emotie. Het is identiteit, sentiment, cultuur, familie. Het is erfgoed, verhalen vertellen, samenzijn en sociaal. Dat alleen al zorgt ervoor dat het onderwerp voedsel het in zich heeft dat iedereen er een andere denkwijze over heeft. Want het ís namelijk ook letterlijk van iedereen.”
Voedsel is macht
Tegelijkertijd is er de harde kant van het verhaal. “Voedsel is namelijk ook macht met een keiharde totaal geglobaliseerde voedselindustrie die erachter schuilgaat. Het zijn een paar hele grote bedrijven die verantwoordelijk zijn voor zo’n zeventig procent van het voedsel dat wereldwijd in de supermarkten ligt. Achter dat persoonlijke onderwerp voedsel zit een wereld die maar moeilijk te ontrafelen is.” Ook in het denken over oplossingen voor een gezondere voedselketen ziet Vos eenzelfde soort ambivalentie: “Aan de ene kant is er het geloof dat innovatie en technologie het toekomstbeeld is voor hoe alles anders moet. Vanuit een andere hoek wordt vol ingezet op natuur, en hoe we dat als leidraad kunnen nemen. Ik denk dat we beiden nodig hebben, maar de versplintering zit nu in die tweestrijd.” Die twee visies botsen. Al langere tijd, ook in de politiek. “In de praktijk is er natuurlijk niet één oplossing, maar zijn er overlappingen waar het beste van die twee werelden samenkomt.”
Visual mapping
De kracht van ontwerp kan die botsing voorkomen, denkt Vos. Ontwerp kan namelijk inzichtelijk maken hoe verschillende lijntjes in de lastig te ontrafelen voedselindustrie nu eigenlijk echt lopen. En wat onderlinge consequenties zijn als je in dat voedselsysteem iets verandert. “Die wereld is zo ongelofelijk complex dat we er maar een containerbegrip op hebben geplakt en het een voedselsysteem noemen”, aldus Vos. “Daarom hebben we visual storyteller Rogier Klomp erbij gevraagd om een visuele mapping te maken om dat systeem weer inzichtelijk te maken. In die mapping wordt niet alleen het systematische stuk verbeeld, maar ook de emotionele waarden en de sociale en culturele context van voedsel. Daarnaast laat het zien wat biodiversiteit of bijvoorbeeld water doet en betekent. Door ontwerpkracht kun je een paar puzzelstukjes uit het systeem halen en laten zien hoe het aan de achterkant werkt. Daardoor wordt het meer behapbaar en snap je de machtsstructuren, waarden, dilemma’s en consequenties die ermee gemoeid gaan beter. Zo kunnen we nieuwe perspectieven bieden.”
De rol van Nederland
Een van die dilemma’s is de rol van Nederland als één van de grootste voedselexporteurs van de wereld. “In Nederland is het idee ontstaan dat we de wereld moeten voeden. Maar is dat wel zo? Ik heb onderzoek gedaan voor het project Food for Thought van fotograaf Kadir van Lohuizen. Daarmee zijn we heel erg de diepte in gedoken over hoe het kan dat Nederland het op één na grootste voedsel exporterende land ter wereld is geworden. Hij heeft letterlijk de boontjes van en naar Kenia gevolgd.”
Voor iedereen beschikbaar
Samen met projectleider Jelleke Raats, bouwt Vos als creatief leider van de Embassy of Food aan hoe de boerderij van de toekomst eruit zou moeten zien. Wat volgens Vos belangrijk is bij het vormgeven daarvan, is het feit dat gezond voedsel voor iedereen beschikbaar moet zijn. “We willen het namelijk wel voor iedereen doen. Het is niet de bedoeling dat je -zoals in de energietransitie gebeurt- energiearmoede krijgt. Een project van Public Food dat dit mooi aankaart is de Volkskantine. Uitgangspunt hierin is dat voedsel een basisrecht is, zo ongeveer op de manier waarop Rutger Bregman het basisinkomen bepleit. Daar is natuurlijk wel actie vanuit de overheid voor nodig. Door dit soort projecten een podium te bieden en hun verhalen te laten vertellen, kun je mensen inspireren en aanzetten voedsel ook echt als een basisrecht te behandelen. En dat dit een vanzelfsprekendheid wordt dat gezond en lekker eten voor iedereen toegankelijk moet zijn.”
Ontwerpkracht van de chef
Een andere niet te onderschatten ontwerpkracht in de transitie naar een eerlijker en meer gebalanceerde manier van voedsel consumeren, is die van de chef, vindt Vos. “Die wordt vaak vergeten in het oplossen van grote vraagstukken, maar hun manier van denken maakt voedsel ook creatief en leuk. Als je het hebt over verspilling, kun je hier heel veel mee bereiken. We zijn nu zo gewend aan overvloed. Als je bijvoorbeeld zin hebt in pasta, je koelkast open doet en denkt dat je niet in huis hebt wat je nodig hebt, bestaat nu vaak de neiging om dan maar naar de supermarkt te gaan en allemaal nieuwe ingrediënten te kopen. Maar wat kun je eigenlijk doen met wat je al in huis hebt? Het is ook ontwerpkracht om dit in te kunnen zien.”
“We zijn in Nederland altijd maar snel en efficiënt. Maar daardoor hebben we ons voedsel echt gedegradeerd”, vervolgt Vos. “Daardoor is ook onze hele bezieling in de uitverkoop gegaan en hebben we een stukje van onszelf verloren. Een creatieve manier van denken kan die bezieling terugbrengen.”
Barbara Vos is de komende tijd bij verschillende exposities betrokken. Onderdeel van de Embassy of Food is de expositie Space Farming bij Next Nature in het Evoluon in Eindhoven, die 24 september opent. Daarnaast opent in november een expositie in het Scheepvaartmuseum in Amsterdam over de logistiek van ons voedselsysteem. Tijdens Dutch Design Week kun je in de expositie van de Embassy of Food zien hoe de boerderij van de toekomst eruit kan zien.