Kwetsbaarheid in de zorg
De gezondheidszorg in Nederland staat voor grote opgaven. Vergrijzing, decentralisatie, culturele diversiteit, eenzaamheid en nieuwe technologie vragen om een andere kijk op de zorgomgeving. Tegelijkertijd opereren veel zorgverleners onder enorme werkdruk en is er daardoor weinig ruimte voor vernieuwing. Dat moet anders.
To be a good human is to have a kind of openness to the world, an ability to trust uncertain things beyond your own control.— Martha Nussbaum, The fragility of goodness
Mede daarom startten het Atelier Rijksbouwmeester en het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie een Community of Care: een interdisciplinair netwerk van gemeenten, zorgaanbieders, woningcorporaties en ontwerpers dat zich inzet voor zorgbehoevende mensen en de kwaliteit van hun directe leefomgeving. Dit netwerk creëert nieuwe kansen en verbindingen binnen een gefragmenteerd systeem van wonen en zorg. Dat klinkt mooi, maar werkt het ook?
In Nederland vinden we de zorg opnieuw uit. Het rijksbeleid is erop gericht dat mensen zo lang mogelijk thuis kunnen blijven wonen, in een eigen woning, met ondersteuning van de gemeente en gebruik makend van hun eigen sociale netwerk. De zorgverlening vindt daarmee steeds meer plaats in de eigen vertrouwde omgeving. Dat heeft niet alleen grote invloed op de zorg, maar ook op de leefomgeving. Zijn onze wijken wel voldoende ingericht op de behoeften van kwetsbare mensen, die wat extra hulp nodig hebben? Een groeiend aantal zorgprofessionals en ontwerpers meent van niet, en werkt aan vernieuwing van de leefomgeving voor de samenleving van nu en in de toekomst.
Innovatieprojecten
Hoe kunnen we nieuwe huisvestingsconcepten ontwikkelen die tegemoetkomen aan de woonwensen van kwetsbare doelgroepen? Hoe kunnen openbare voorzieningen voor iedereen toegankelijk worden gemaakt? En welke sociale en ruimtelijke strategieën kunnen we ontwikkelen om de sociale netwerken in onze buurten te versterken? Om een antwoord te vinden op deze vragen schreef het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie de Open Oproep Designing a Community of Care uit. Diverse zorgorganisaties, gemeenten, projectontwikkelaars, woningcorporaties en ontwerpers namen de uitdaging aan en dertien innovatieprojecten gingen in het najaar van 2018 van start. Eerder nam rijksbouwmeester Floris Alkemade het initiatief voor de prijsvraag Who Cares, gericht op toekomstbestendige woonwijken in Rotterdam, Almere, Groningen en Sittard-Geleen. Deze prijsvraag kreeg in 2018 een vervolg met een community of practice, dat ontwerpers, experts in de zorg en gemeenten ondersteunt bij het uitvoeren van nieuwe vormen van wonen en zorg.
Arbeiden, werken en handelen
Hoe komen we tot vernieuwing op het snijvlak van wonen en zorg? Het gedachtegoed van Hannah Arendt geeft mogelijk richting bij het beantwoorden van die vraag. In 1958 schreef Hannah Arendt haar belangrijkste werk: The Human Condition. In dit boek maakt ze onderscheid tussen drie fundamenteel te onderscheiden menselijke activiteiten: arbeiden, werken en handelen. Arbeiden betreft activiteiten vanuit directe behoeftes van het menselijk lichaam. Dergelijke activiteiten zijn alleen gericht op leven en overleven en laten niets blijvends achter. Daar waar activiteiten productief worden spreekt Arendt van ‘werken’. Werken gaat om activiteiten die gericht zijn op het creëren van een stabiele en betrouwbare niet-natuurlijke omgeving. Met het begrip ‘handelen’ tot slot verwijst Arendt naar activiteiten die tussen mensen plaatsvinden. Handelen is de sociale activiteit van het spreken, luisteren en overtuigen.
Betrouwbaar zorgstelsel
De vraag is nu hoe de mogelijkheid tot vernieuwing zich binnen deze drie typen activiteiten manifesteert. Zorgverleners zijn aan het overleven, ´arbeiden´ in termen van Arendt. De urgentie van de dagelijkse praktijk van de gezondheidszorg laat voor zorgverleners weinig ruimte over om zich te richten op de toekomst, met als consequentie dat er onvoldoende blijvende veranderingen tot stand worden gebracht. Pas wanneer zorgverleners zich aan de hectiek van de dagelijkse gang van zaken onttrekken, ontstaat de mogelijkheid om de toekomst van de zorg naar eigen inzicht te veranderen. Arendt zou dit beschrijven als ‘werken’. Dit werken heeft in Nederland geleid tot een betrouwbaar zorgstelsel dat wordt vormgegeven door gedetailleerde wet- en regelgeving. Een zorgstelsel dat heeft geresulteerd in een hogere leeftijdsverwachting en betere kwaliteit van leven.
Kwetsbaarheid
De kwaliteit van ons zorgstelsel heeft grote invloed op de kwaliteit van onze gezondheid. Tegelijkertijd blijft de mens onderworpen aan de wetten van de natuur, afhankelijk van lichaam en geest. Dat maakt de mens ook kwetsbaar. Die afhankelijkheid en kwetsbaarheid worden door de zorg in de eerste plaats bestreden. Het menselijk lijden is echter uiteindelijk onoplosbaar. Het maakt deel uit van het leven. Zorg kan dan ook niet alleen bestaan uit de strijd tegen het menselijk lijden. Goede zorg betekent ook zorg besteden aan het menselijk lijden.
De uitdaging voor de huidige zorgsector bestaat eruit kwetsbaarheid als wezenlijk element van de sector te omarmen. Door de gedetailleerde regelgeving is het stelsel gefragmenteerd en star geworden. Regelgeving staat soms recht tegenover de zorgbehoefte, omdat een zorgvraag vaak veel complexer waarin bij het opstellen van de regelgeving is voorzien. Ruimte voor kwetsbaarheid ontstaat volgens Arendt juist daar waar we elkaar als mens benaderen: in het handelen. En die ruimte is hard nodig. Juist daar ligt de kracht van een Community of Care, te voorzien in nieuwe mogelijkheden voor menselijk contact.
De Eendagszaak
Een voorbeeld. In de Van Deysselbuurt introduceert het kunstenaarscollectief Cascoland in opdracht van woningcorporatie Rochdale een Eendagszaak waar startende ondernemers één dag(deel) per week gebruiker van de het winkelpand zijn. Er werkt een kapper, een vrouw die kleding herstelt, een masseuse en iemand die bewegingslessen en dieetvoorlichting geeft. Wat de ondernemers van de Eendagszaak met elkaar gemeen hebben, is dat ze verzorgende beroepen hebben en graag met mensen praten. De kracht van deze community of care bestaat eruit dat de ondernemers vanuit hun persoonlijke contact met klanten een informerende rol op zich kunnen nemen richting maatschappelijke- en zorgorganisaties. Als het even niet zo goed gaat met mevrouw De Vries kan de kapper dat immers snel signaleren.
In de gesprekken met zijn klanten is de kapper niet gebonden aan enig protocol. Dat maakt de gesprekken onvoorspelbaar, en dat is juist de bedoeling. Bovendien kan er alleen ruimte voor kwetsbaarheid ontstaan als we elkaar als mens benaderen. Als we in het contact de perspectieven en zienswijzen anderen de ruimte geven. Als we los van alle regelgeving de menselijke behoefte zien en vanuit daar iets in beweging te zetten.
Handelen
Goede zorg vraagt om intensieve interactie tussen mensen. Die menselijke interactie vereist ook moed. De reacties van anderen zijn immers onvoorspelbaar. De uitdaging van een Community of Care is om te gaan met deze onvoorspelbaarheid. Tegelijkertijd ligt juist in die menselijke onvoorspelbaarheid ook de mogelijkheid tot vernieuwing. Want om met de woorden van Hannah Arendt af te sluiten: ‘Handelen is om een initiatief te nemen, om te beginnen, om iets in beweging te zetten. (…) Het feit dat de mens in staat is tot actie betekent dat het onverwachte kan worden verwacht.’
Meer weten?
De zorg- en welzijnssector in Nederland staat voor grote vragen. Dat er nieuwe antwoorden nodig zijn, voelt iedereen die de sector een beetje kent. Maar hoe vinden we die? En wat is de rol van ontwerp daarin? Over die vragen gaan de gesprekken in de podcastserie ‘Designing a Community of Care’, met o.a. Ronald van Dijk, gebiedsregisseur van Rochdale Woningcorporatie over zijn samenwerking met Cascoland in de Van Deysselbuurt.