Luisteren naar water, hoe doe je dat?

We treffen elkaar in het prachtige huis van Matthijs Schouten om de rol van de Stem van Water officieel over te dragen. Omringd door religieuze beelden en andere kunstwerken vormt het een omgeving die uitnodigt om een diep gesprek te voeren over onze relatie met de wereld om ons heen. Dat is voor Schouten en Phoa namelijk een belangrijk element in hun rol als Stem van Water. We zijn onze verbinding met de natuur kwijtgeraakt en ze lijken beiden te weten hoe we dat contact weer kunnen herstellen. Met andere bewoordingen, mini-meditaties en kleine dankrituelen, door ruimte te maken en mensen te raken.

Schaf het woord natuur af

“Ik gebruik nooit het woord natuur,” zegt Li An Phoa. “Ik denk dat het ons een valse scheiding brengt. Het maakt in woorden een soort groef die er niet hoeft te zijn. Als we het woord natuur willen gebruiken om een plek te typeren, kunnen we beter zeggen: de heide, de kustlijn of het bos. En als het een kwaliteit is, kunnen we beter die kwaliteit typeren, zoals natuurlijk, gezond of levend.” Zo probeert zij allereerst in taal het onderscheid op te heffen tussen mens en natuur. “Onze keuzes kunnen liggen in lijn met gezondheid, levend, drinkbare rivieren, of onze keuzes kunnen ertegenin gaan. Als we het water vervuilen dat we nodig hebben, dan gaan we tegen een wetmatigheid in. Dáár wil ik een nieuwe groef in maken: in hoe we keuzes maken, in hoe we onszelf zien en hoe we ons verhouden met de rest van de wereld. Daarom denk ik dat het woord natuur een drempel creëert, alsof het verder weg is van ons.”

“Ik ben het er helemaal mee eens”, reageert Schouten resoluut. “Wanneer we het woord natuur gebruiken, denken we altijd aan ergens anders, of iets anders dan wij zelf. Ik stel voor dat we de term ‘leven’ gebruiken: de kwaliteit van het leven, de schoonheid van het leven. Het gaat om het welzijn van het leven.”

Phoa: “Precies! Je kunt kiezen of iets levensondermijnend wordt, of leven-genererend.”

Schouten: “Het wordt daardoor een ander verhaal. Je wordt als vanzelf betrokken. Je kan niet tegen het leven zijn, toch?” Dan, lachend: “Het zal alleen even duren voordat we dat woord natuur kunnen loslaten.”

Leer luisteren naar mede-aanwezigen

Schouten haalt de Franse filosoof Michel Serres aan, die stelde dat de basis van onze samenleving een sociaal contract is. “Dat wil zeggen dat mijn wensen en verlangens gewogen moeten worden in het licht van het welzijn van de ander. Ik kan wel iets willen, maar ik moet wel kijken hoe dat de ander beïnvloedt. Serres zegt dat we dat ook moeten doen met de rest van het leven, als een natuurcontract. We moeten ons daarbij afvragen wat de belangen zijn van de niet-menselijke aanwezigheden en van daaruit onze beslissingen nemen. Dat vraagt een bepaalde terughoudendheid en dan krijg je een heel andere omgang met de wereld. Als een democratie die we uitbreiden met niet-menselijke aanwezigheden. Die hebben ook een stem. En water dus ook. We moeten de wereld gaan zien gevuld met mede-aanwezigen, die evenveel recht hebben om te zijn.”

Ontwikkel meer waardering voor stilte

Het vergt tijd, aandacht en oefening om te luisteren naar niet-mensen. Phoa legt uit hoe we bijvoorbeeld kunnen leren luisteren naar het water: “Door er ruimte aan te geven. Dat kan heel symbolisch door een stoel aan te schuiven tijdens een gesprek over water. Zodra die ruimte langzaam in ons hoofd en in onze gewoontes komt, komt het ook in ons hart en zo wordt die ruimte groter. Het wordt stiller. Onze stem wordt stiller en raakt wat meer naar de achtergrond. We kunnen langer de tijd nemen voordat we keuzes maken of een mening hebben. Dat is de bescheidenheid, terughoudendheid die in het natuurcontract van Serres gevraagd wordt. Je krijgt een andere plek in de ordening van alles. Ik denk dat stilte iets is wat we weer gaan waarderen. Dat soort elementen kunnen helpen om de behoeftes van anderen te zien.”

Geef ruimte aan het andere én aan jezelf

“Dat kost oefening,” vult Schouten aan. Hij ziet dat steeds meer mensen snappen dat ze onderdeel uitmaken van de natuur, maar er nog niet naar handelen. “Ik ben er van overtuigd dat we dat weer kunnen leren. Dat kan al door vijf minuten per dag te kijken naar iets dat niet door de mens gemaakt is. En wat mij ongelofelijk raakt en ontroert is hoeveel dát kan doen.” 

Dat kan ook door meer buiten zijn, de wind te voelen en er gewoon even te zijn,” aldus Phoa. “En zonder het te benoemen, zonder er namen aan te geven,” zegt Schouten. Phoa is zelf zoveel mogelijk buiten met haar werk voor drinkbare rivieren*. “Het werkt ook voor jezelf. Ruimte geven aan het andere, geeft ruimte aan jezelf.”

Herintroduceer rituelen voor water

In alle culturen zijn rituelen met water belangrijk. Bij geboren worden, bij doodgaan en allerlei dingen ertussen. Ergens herinneren we ons die eerbied voor water nog, maar het is geen automatisme meer voor ons. Een klein dankritueel kan volgens Phoa al een groot effect hebben. “Als mensen vragen hoe ze kunnen bijdragen aan drinkbare rivieren, dan zeg ik dat we het water even kunnen bedanken voordat we het gebruiken. In die functionele relatie kan je zo de verwondering weer terugbrengen. Als we dat ruimte geven, kan dat gelijk effect hebben op ons en al het andere. Je creëert eerbied.”

Realiseer je dat we niet onafhankelijk van de wereld kunnen bestaan

Schouten: “In alle grote culturen heeft men geweten dat we niet onafhankelijk van de wereld kunnen bestaan. We zijn op ongelofelijk veel niveaus verbonden met de wereld waarin we zijn. Het fantastische is nu dat er nieuwe onderzoeken zijn over water en interacties tussen wezens en water die dit bevestigen. Elke vroege cultuur wist dit, als vanzelfsprekend. Wij hervinden dat nu door de wetenschap. Dat vind ik een hoopvol gegeven. Daar zit ook iets wonderlijk moois in. Als je probeert respectvol met de wereld, de niet-menselijke aanwezigheden en het water om te gaan, vanuit een diepgevoelde verbondenheid, dan is de weg naar duurzaamheid niet ingegeven door angst of doemscenario’s maar door liefde en betrokkenheid. Daarin zit een vreugde.”

De overdracht van de Stem van Water

Die vreugde voelde Schouten in 2021 toen hij bestuurders van overheden toesprak in zijn rol als Stem van Water. “Het werk voor de Embassy of Water heeft mij heel veel hoop gebracht.” Wat hij heel bijzonder vond, was de realisatie dat hij tijdens een bijeenkomst op de Dutch Design Week deze bestuurders echt aanraakte met zijn woorden. “Het is dus niet moeilijk om mensen te raken, weer te openen, omdat het hoort bij zinvol, betekenisvol, liefdevol menszijn. We moeten alleen even stil zijn, meer luisteren, onze blik net iets verschuiven en dan kan er heel veel.”

Phoa vindt het belangrijk dat de Stem van Water een plek heeft gekregen en hoopt dat ze eraan kan bijdragen om het een “stromend instituut” te laten zijn. “Het wordt dit jaar echt concreet omdat we met de bouwwereld gaan werken. Ik hoop dat ze inzien hoe belangrijk water is. Dat hun deelname een appel doet op hun menszijn. En dat ze voelen dat er een verantwoordelijkheid bij hen ligt.”

Schouten is “ontzettend blij dat Li An het stokje overneemt. Een andere generatie en… (trommelt met zijn handen op tafel) een vrouw. Ik vind dat heel betekenisvol. Ik ben ook heel blij dat er in dit geheel nog een ander-culturele resonantie is [Phoa heeft deels Chinese roots, red.]. Juist daardoor kunnen we andere perspectieven zien.”

Schouten weet ineens wat het ritueel moet worden om de rol van de Stem van Water over te dragen. “Je kent Kuan Yin?” Phoa bevestigt dat, ze heeft, net als Schouten, een beeld van deze Chinese godin in huis. Kuan Yin is de godin van het mededogen. Ze wordt altijd afgebeeld mediterend met haar rug naar de wereld en kijkend over de oceaan, in directe verbinding met water. Op een bepaald moment wordt ze geroepen door het lijden van de wereld en staat ze op om de helpende hand te bieden. “Is dat geen mooi beeld?”

“Heel mooi,” zegt Phoa. “Bij mij thuis heeft ze ook twee kindjes in haar armen. Ze staat voor zorg voor de toekomstige generatie.”

Schouten gaat, zoals hij zelf zegt, “even het huis verbouwen”. Hij sjouwt het eeuwenoude beeld naar de tafel en samen maken ze een klein altaar voor het plengoffer.

*Li An Phoa zet zich in voor drinkbare rivieren met haar stichting Drinkable Rivers. Ze wandelde duizend kilometer van de bron van de Maas naar de monding en mobiliseerde onderweg burgemeesters en inwoners voor een drinkbare Maas. Ze schreef er samen met Maarten van der Schaaf een boek over en de NPO maakte een documentaire over haar werk.

Matthijs Schouten is ecoloog en filosoof en werk(te) onder meer voor Staatsbosbeheer, Wageningen University & Research en de Universiteit van Cork in Ierland. De Boeddhistische Omroep maakte een documentaire over Schouten waarin ook zijn werk voor de Embassy of Water aan bod komt. Onlangs kwam zijn nieuwe boek ‘Het andere en het eigene; onze relatie met natuur en landschap’ uit.