Meer ruimte voor ontwerpdenken bij Justitie en Veiligheid

Schoof was te gast tijdens een vol programma dat in het teken stond van het thema van dit jaar: ‘GoedMaken’. Die term kun je op twee manieren interpreteren, zei moderator en creatief leider van de Embassy Tabo Goudswaard bij aanvang van de conferentie. “Hoe ga je fouten herstellen? Maar ook: hoe maak je iets op de goede manier? Daarbij geloven we in maakkracht en op de wijze waarop creatieve professionals met elkaar samenwerken.” 

Volgens Schoof is het huidige aandeel van ontwerpers op het ministerie nog relatief klein. “We moeten het niet overdrijven. Het gaat om ongeveer acht tot tien ontwerpers die we op ons departement in dienst hebben. Dat is op een totaal van 120.000 medewerkers. Het zijn nog kleine aantallen, maar ik zie ze als lichtpuntjes.” 

De topambtenaar gaf aan dat ontwerpdenken nodig is bij een samenleving die snel verandert. “Onze maatschappij is nu heel anders dan pakweg 25 jaar geleden. Het is dan ook de vraag of al het beleid toegesneden is op alle veranderingen. Je moet constant bezig zijn om te kijken naar wat je kunt veranderen om toch beter op de toekomst voorbereid te zijn.”

Complexe vraagstukken

Schoof roemde het Makerscollectief, de ontwerpers die zich binnen het ministerie hebben verenigd. “Zij zijn met elkaar bezig om een push te geven aan het departement. Het is belangrijk dat zij een groter platform krijgen. Dat is ook een van de redenen dat ik hier op Dutch Design Week ben. Deze manier van werken mag bredere bekendheid krijgen, ook buiten de Haagse stolp.” 

Dat ontwerpdenken niet zomaar geïntegreerd wordt op een departement, kwam naar voren uit een vraag van Caroline Hummels, professor Design and Theory for Transformative Qualities aan de TU/e. Zij vroeg aan Schoof hoe hij dacht over het spanningsveld van ontwerpdenken, waarin ook ruimte voor fouten moet zijn. “Wat ik hoor van mensen binnen ministeries en bij de overheid in het algemeen, is dat er een afrekencultuur is”, zei Hummels. “Dat mensen niet durven te falen.”

Schoof beaamde dat die handelswijze in het systeem zit ingebakken. “We zitten niet in een omgeving waarin het gewaardeerd wordt dat misschien negen van de tien dingen niet lukken. Terwijl dit wel een van de kenmerken van innovatie is. Je kunt veiligheid ook niet benaderen als een vraagstuk waarin je streeft naar absolute veiligheid. Het is een beheersingsvraagstuk. Daarnaast zijn vraagstukken vaak ongelofelijk complex waarin je met veel actoren te maken hebt. Er zit ook een spanningsveld tussen de politiek en de samenleving die soms eenvoudige antwoorden wil op dit soort complexe vraagstukken.”

Het verhaal van slachtoffer en dader

Voordat Dick Schoof te gast was, maakte de aanwezigheid van ‘ervaringsdeskundigen’ Jordi en Gwen indruk. Jordi werd veroordeeld voor het plegen van zeven overvallen. Daarvoor zat hij tussen zijn 19e en 22e vast. Gwen is slachtoffer van een overval met een mes in haar eigen huis. Via Perspectief Herstelbemiddeling, een organisatie die slachtoffers en daders van misdrijven, ongevallen en andere ingrijpende gebeurtenissen met elkaar in contact brengt, zochten Jordi en Gwen slachtoffers en de dader op. Dat contact hielp, zo benadrukten de twee, allebei vanuit hun eigen perspectief. “Ik wilde aanhoren wat het met de slachtoffers heeft gedaan”, zei Jordi. “Ook wilde ik laten weten dat wat ik heb gedaan niet persoonlijk was.” Voor Jordi was het contact een belangrijk onderdeel richting het rechte pad waarop hij nu zit. 

Ook voor Gwen hielp deze aanpak. “Het is bijna als een Stockholmsyndroom. Als slachtoffer kun je veel vragen hebben over en aan de dader: Wie is het eigenlijk? En waarom deed hij het? Wat is zijn verhaal? Ik geloof erin dat je bij angstbehandeling juist naar je angst toe moet gaan. Het zou helpen als duidelijker wordt dat deze manier van helpen echt werkt.”

Greetje de Haan, beleidsmedewerker bij Perspectief Herstelbemiddeling, gaf voor het gesprek met dader en slachtoffer aan dat er genoeg wetenschappelijk onderzoek is dat aantoont dat het helpt met elkaar in contact te komen, bij het verwerken van het gebeurde. “Daders zijn vaak op een bepaalde manier ook slachtoffer. Voor hen is in veel gevallen alleen straf niet dé oplossing.” 

Goed maken

Dat er op het gebied van veiligheid en justitie genoeg mooie voorbeelden zijn waarin maakkracht wordt ingezet, werd aangetoond door Hannah van Luttervelt (ontwerper bij Afdeling Buitengewone Zaken), Nina Timmers (strategisch ontwerper bij de Dienst Justitiële Inrichtingen en lid van het Makerscollectief) en Emy Bensdorp, social designer bij Reclassering Nederland, ook lid van het Makerscollectief). Van Luttervelt vertelde over het project De Lobby waarin jongeren worden voorbereid en begeleid voor, tijdens en na hun vrijlating. “Zo’n 55 procent van de gedetineerde jongeren vertoont binnen twee jaar recidive”, zei Van Luttervelt. “Er komt veel op hen af als ze vrijkomen.” Ze toonde drie van de acht pilots die onder het mom van De Lobby lopen. In een van de pilots worden jongeren als een soort toerist wegwijs gemaakt in vormen van nazorg. “Wat we consequent horen van jongeren is dat autonomie voor hen heel erg belangrijk is.”

Timmers liet zien hoe jongeren die vastzitten, worstelen met zelfmotivatie. Het project Kamertijd helpt ze dat euvel te overkomen op de momenten dat de jongeren op hun kamer zitten en er geen ander programma wordt aangeboden. “Het is heel belangrijk dat het een co-creatie is met de jongeren zelf.” 

Bensdorp lichtte een project toe waarin wordt gekeken hoe werkstraffen op een betere manier kunnen worden ingezet. Er zijn jaarlijks zo’n 50.000 werkweken aan werkstraf die moeten worden uitgevoerd, gaf ze aan. “Daarmee kunnen we veel meer doen dan propjes prikken. Maar wat is ‘iets goeds’? En hoe kun je iets goed maken? Dat vragen we ons hier met hulp van bezoekers van DDW af.” Bensdorp riep bezoekers van DDW op om te komen stemmen over hoe die werkweken moeten worden ingezet, bij een stembus van Reclassering Nederland waarbij met 50.000 rode muntjes kunnen worden verdeeld.

Paneldiscussie

Tijdens een paneldiscussie werd na de pauze besproken wat verschillen zijn in de manier van werken van ontwerpers die binnen en buiten overheden actief zijn. Onderwerp van gesprek was ook de cultuurverandering binnen het ministerie van Justitie en Veiligheid. Nadiye Çakir die er als strategisch ontwerper werkzaam is, maakte de vergelijking tussen marathonlopers en sprinters. “In het ministerie zijn we vaak van de lange adem en zijn we soms net marathonlopers. Het is voor ons heel fijn om met ontwerpbureaus te kunnen werken die meer gewend zijn sprints te trekken.” 

Volgens Annemieke van der Laan, binnen KPMG verantwoordelijk voor HR-transformatiepraktijken, helpt die samenwerking tussen ‘binnen’ en ‘buiten’ het departement. “Het is sowieso geweldig om te zien hoe ontwerpers kunnen bijdragen aan het oplossen van ‘wicked problems’. Als consultant ben ik gewend naar een eindpunt toe te werken. Maar ontwerpers kijken heel anders naar vraagstukken. Er is een enorme personeelskrapte op het ministerie. Zomaar een nieuwe campagne voor nieuw personeel helpt bijvoorbeeld niet.”  

Volgens Hummels helpen ontwerpers bij het transformeren van oude praktijken, stelde ze tijdens de paneldiscussie. “Het is de kracht van ontwerp dat we dingen ervaarbaar maken. We moeten als ontwerpers altijd proberen te leren en te evalueren. Letterlijk, door te vragen: ‘Where is the value?’” 

In die drang naar innovatie en verandering is het belangrijk kleine doelen te zien en halen, gaf Çakir aan. “Ook al doe je maar één kleine handeling op een andere manier, is dat al innovatie. Cultuurverandering kun je voelen, maar is vaak niet goed meetbaar.” 

Hummels pleitte voor meer kwetsbaarheid in de manier van werken en met elkaar omgaan. “Kwetsbaarheid gaat nog een stap verder dan menselijkheid. Door kwetsbaarheid komt er ruimte voor een heel ander soort openheid naar elkaar toe. Dat betekent tegelijk ook dat we meer liefde moeten gaan krijgen voor onaffe dingen.”  

Wat zijn regels?

Die visie sloot aan bij de presentatie van Myrthe Krepel die de performatief ontwerpster afsluitend gaf over het volgen, breken en maken van regels. Want wat zijn regels eigenlijk? Zijn ze goed? Kunnen ze beter? Of leuker zelfs. Krepel gaf een energieke uitleg over Het Kamertje, een interactieve performance die ook te zien en ervaren was op DDW. “Achter regels kan van alles schuilen waar we ons niet bewust van zijn”, zei Krepel. Bij Het Kamertje werden alleen degenen als het ware ‘beloond’ die regels bevroegen en niet klakkeloos volgden. Krepel: “Terwijl we al die diverse opvattingen over regels bespraken, kwam een intrigerende vraag naar voren: zien we regels als externe beperkingen die ons worden opgelegd, of als afspraken die we samen vormen en waaraan we deelnemen? Ben je een soort mede-maker van die structuur, of voelen we ons slechts onderworpen aan de bevelen van anderen? Dit raakt aan de kern van vele huidige conflicten en crises waarin we ons bevinden.”