We blikken terug op Water Works – Ecologies of Entanglement

Windkracht 5, het grijze water klotst tegen de hoge Rotterdamse kade. We staan dicht bij de rand van de Nieuwe Maas. Het is eb, dat zie je aan een streep wier op de kade aan de overkant. Wat leeft hier in het koude water? Welke herinneringen roept het op? Wat zouden we aan het water willen vragen? Tijdens het waterevenement luisteren de genodigden niet alleen naar de vele sprekers, maar proberen ze in verschillende workshops ook contact te maken met het water en te ervaren hoe het is om water een stem te geven.

“Er komen mooie tijden aan”

De overheid besloot onlangs om water en bodem sturend te maken bij ruimtelijke beslissingen. Maar hoe breng je dat in praktijk? Hoe weet je wat water en bodem nodig hebben en hoe houd je daar rekening mee in een groot bouwproject? “Het betekent ook dat er dingen níet kunnen; dat besef moet nu doordringen”, aldus Karla Niggebrugge van de provincie Noord-Brabant.

“Er komen mooie tijden aan”, zegt architect en voormalig Rijksbouwmeester Floris Alkemade op het podium. Zijn gesprekspartner Anne van Kuijk van de provincie Noord-Brabant denkt ook in mogelijkheden: “Droogte wordt als een probleem ervaren, maar het biedt ook kansen voor de kwaliteit van leven”. Daar is wel verbeelding voor nodig, en een nieuwe taal, zeggen ze. Als voorbeeld noemen ze het wandtapijt dat in het provinciehuis hangt, gemaakt door het Textiel Museum. Het tapijt verbeeldt de toekomst van Brabant. “Je kunt de hele provincie zien op het tapijt, maar je kunt ook je eigen huis aanwijzen”, zegt Alkemade. “De omgeving die ik ken, heeft een gelaagdheid die ik pas herken als ik het verhaal erbij hoor. Ik vind het mooi als er vlekken op het tapijt komen waar mensen het veel aanraken. Dat zijn de plekken waar we moeten opletten”.

“Ontwerper, plaats jezelf vooraan als je een visie hebt”

Er is een belangrijke rol weggelegd voor ontwerpers en andere vernieuwers in het vormgeven van een wereld voorbij de transities. En die hoeven van Alkemade niet te wachten op een opdracht: “Storm enthousiast naar voren en ga voor helemaal niets opzij. Iedere vorm van bescheidenheid mag achterwege blijven. Plaats jezelf vooraan als je een visie hebt”. Van Kuijk vult aan: “Zorg dat je bent waar het gebeurt. Mooie concepten en ideeën vervliegen vaak omdat ze niet aansluiten bij de dagelijkse praktijk. Zoek daarom je compagnons binnen de overheden, maak het concreet. Je hebt maatjes nodig die niet in de ontwerpwereld zitten, maar die wel begrijpen wat jij bedoelt”.

De toekomst van de Nederlandse delta

Door klimaatverandering en verstedelijking staan de Nederlandse delta’s onder druk. Fransje Hooimeijer, wetenschapper en docent aan de TU Delft, presenteert het project ‘Redesigning Deltas’: vernieuwende ontwerpen voor vijf Nederlandse deltaregio’s. “Hoe kan het ruimtelijk ontwerp een transformatief handelingsperspectief bieden voor de toekomst van de Nederlandse delta?” Vijftien ontwerpbureaus werden uitgenodigd om samen met wetenschappers aan vijf opgaven te werken, met water en bodem als uitgangspunt. De plannen laten zien hoe de regio’s er over honderd jaar uit kunnen zien. “Ik hou van interdisciplinaire processen,” zegt Hooimeijer: “Bèta en creatief gaat heel goed samen.” Ze benadrukt dat ontwerpen beter worden als we vanuit verschillende invalshoeken naar het vraagstuk kijken. Zo kan je de waarde van het gebied bepalen aan de hand van de functie die het heeft, zoals het nu vaak gaat. “Maar we moeten het land anders gaan waarderen en gebruiken,” stelt ze. Met behulp van de ontwerpen, wordt een duurzaam toekomstbeeld voorstelbaar.

De workshops

Moderator Marsha Simon vraagt de zaal: “Wat denk jij dat multi-perspectief inhoudt? Wat zie je als antropoloog, als architect, als ontwerper als je naar water kijkt? Hoe vertaal je dat naar woorden of beelden die anderen begrijpen?” In de drie workshops die volgen, proberen alle deelnemers water een stem te geven.

Arita Baaijens is wetenschapper en ontdekkingsreiziger. Ze ontmoette de afgelopen jaren in de woestijn, in Siberië en in Papoea Nieuw Guinea mensen die geloven in bezielde natuur. Met haar wetenschapsbrein kon Baaijens moeilijk geloven dat de onzichtbare natuurgeesten echt bestonden. Ze ontwikkelde de methode ‘deep mapping’, die het onzichtbare iets meer zichtbaar maakt. “De conflicten in besluitvormingsprocessen gaan juist over wat niet op reguliere kaarten staat, zoals relaties. Als je naar een toekomst wil werken, dan moet je daar een ander verhaal bij vinden. Stel dat we een taal van de zee ontwikkelen? Kunnen we de Nederlandse taal herwilderen om de zee in de taal terug te krijgen? Kan je de zee als verwante of als familielid zien? Hoe zou jij ontwerpen als water jouw opdrachtgever is?”

Deep designer Anne van Strien probeert contact te maken met bomen en water en ontdekt daarbij een ‘entanglement’: een verwevenheid van wortels, bodem, water, oevers, planten en dieren. “Wat gebeurt er als we echt naar De Dommel luisteren? Laten we gaan naar een nieuwe ontwerphouding van echt luisteren, naar een zuivere dialoog met de natuur. Het is het proberen waard.”

Antropoloog Phebe Kloos: “Als we elkaar leren kennen, horen daar ook niet-mensen bij. Vanmiddag is dat water. Antropologen bekijken mens-mensrelaties, maar er ontstaat een nieuwe stroming die mens-natuurrelaties onderzoekt. Hoe verhoud jij je met je omgeving?” Als voorbeeld noemt ze de rivier De Ganges: “Ik zie een vervuilde rivier, daar wil ik niet in want dan word ik ziek. Maar iemand die daar woont, kan de rivier als een moeder zien. Onderdompelen reinigt je juist. We kijken naar hetzelfde, maar we zien iets anders en we reageren daar ook anders op.”

“Zo’n binding heb ik niet met water”

We gaan naar buiten voor de workshops en staan in de stormachtige wind naar het water te kijken. Een medewerker van een waterschap vertelt dat hij is opgegroeid aan zee. “Dat voel ik nu, dat ik toch weer de connectie heb als ik hier aan het water sta.” In eerste instantie heeft hij niets te vragen aan het water. “Zo’n binding heb ik niet met water”. Maar als hij zich probeert open te stellen, vraagt hij: ‘Waar ga je heen?’. “De watermoleculen die hier stromen, zijn overal geweest, dat vind ik fascinerend. Het is een mooie gedachte dat je eigenlijk één bent met de kosmos”. Lachend zegt hij: “Maar ik ben een beetje een techneut hoor!”

Iedereen ziet iets anders

Kijkend over het water wordt in een andere workshop gevraagd: “Wat zie je?”. Zodra deelnemers dat met elkaar delen wat ze gezien hebben, blijkt dat iedereen iets anders ziet. Een deelnemer vertelt: “De een kijkt met de blik van een ontwerper: ‘Het water zit in kaders, ik zie heel veel steen, torens’. En iemand anders ziet zonlicht, een meerkoetje, golven, beweging.” De volgende opdracht: Wat zou je anders willen zien en wat kan je zelf veranderen om dat te realiseren? De deelnemer wil zelf meer liefde zien, hij zou graag zien dat we het water weer zouden eren.

Dichter Wessel Klootwijk maakt een kort gedicht tijdens een van de workshops:

WATER IS ALLANG BEGONNEN

Je knipoogt met je golven

Sprankeling in je blik

Je roering vol emotie

Jij was en blijft jij en ik

“We hebben veel meer mensen nodig dan alleen ingenieurs”

Stedelijk en landschappelijk ontwerper Dirk van Peijpe (De Urbanisten) sluit het evenement af met voorbeelden van ontwerp voor water in een stedelijke omgeving zoals het Waterplein, het getijdenpark Keilehaven en een park op de Hofpleinlijn. “Hoe kunnen we onze steden zo inrichten dat we weerbaar zijn tegen klimaatverandering? Daar zijn veel meer mensen voor nodig dan alleen ingenieurs. We hebben niet alleen technische oplossingen nodig, maar we moeten ook een beroep doen op natuur om ons te beschermen. Als je de ruimte zoekt in de stad maak je het ook een aantrekkelijke stad.” Hij noemt Tidal Parks Keilehaven in Rotterdam. “Ooit was dit een rijke ecologie met zoet en zout en eb en vloed, maar de verstedelijking heeft het water minder levend gemaakt. Waar de haven zich naar de zee beweegt, willen wij de rivieroevers ecologisch inrichten, planten en dieren weer een plek geven. We weten dat er een ijsvogel is, zwanen nestelen er, libellen zijn aanwezig. Het wordt rijker.”

Het evenement Water Works – Ecologies of Entanglement vond plaats op vrijdag 24 maart 2023, als side-event van de UN Water Conference in New York en werd georganiseerd door Anouk van der Poll van de Embassy of Water en Saskia van Stein van de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam.

Met dank aan:
Partners van de Embassy of Water: provincie Noord-Brabant, Waterschap De Dommel, Brabant Water en de gemeente Eindhoven.
Partners van het IABR: Gemeente Rotterdam, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Moderator: Marsha Simon

Sprekers: Anouk van der Poll, Saskia van Stein, Floris Alkemade, Anne van Kuijk, Fransje Hooimeijer, Arita Baaijens, Anne van Strien, Phebe Kloos, Dirk van Peijpe.